Tokarka – obrabiarka przeznaczona do obróbki skrawaniem przedmiotów najczęściej o powierzchni brył obrotowych (wałki, stożki, kule, gwinty wewnętrzne i zewnętrzne). Narzędziem obróbczym są najczęściej nóż tokarski, wiertło lub narzędzia do gwintowania. Obróbkę na tokarce nazywa się toczeniem. Tokarki są ręczne i nożne. Tokarstwo było powszechnym  rzemiosłem we wszystkich krajach słowiańskich w związku z produkcją głównie wrzecion, przęślic, kołowrotków i piast do kół wozów.

Tokarka składa się z podstawy, dwóch poprzeczek, suwaka, wrzeciona i smyka. Podstawę stanowi deska. Dwie poprzeczki pełnią funkcję oparcia dla mechanizmu tokarki, który mieści się pomiędzy poziomymi prowadnicami. Na mechanizm suwaka składa się półokrągła głowa, z boku, w kształcie walca z dużym otworem także z boku. W dolnej części głowy znajduje się drewniana śruba z prostokątną, płaską, deseczką zamiast nakrętki. Smyk ma kształt łuku z wygiętym nieokorowanym prętem, związanym cięciwą ze sznurka. Otwór w głowie służył do zatknięcia obrabianego wrzeciona tkackiego za pomocą dłutka. Nawijając sznurek smyka na wrzeciono, wykonywano nim półobroty.

Dworscy kołodzieje, później także miejscy, posługiwali się tokarkami od dawna. Znane były tokarki ręczne i nożne. Gaj-Piotrowski pisze, że tokarki ręczne zamiast pedału posiadały dość długi uchwyt przytwierdzony wprost do koła transmisyjnego, służący do uruchomienia tokarni. Ten typ tokarek konstruowali – w przeciwieństwie do tokarek nożnych pochodzenia fabrycznego – sami rzemieślnicy*. Wrzeciona wykonywali także wędrowni tokarze.

Podobną tokarkę ręczną, zwaną smykową, widział, miał w rękach i być może sam odrysował Czesław Pietkiewicz (1856–1936), autor pracy, w której przekazał szczegółowy obraz wiejskiej kultury Rzeczyckiego Polesia między 1863 a 1888 rokiem. Jednakże tokarka ta różni się od opisanej brakiem głowy, w miejsce której zastosowano zwykły drążek. Innego kształtu jest również dłuto. We wsi Bukowa, pow. Zamość, jeszcze w 1959 roku używano do wyrobu wrzecion dłuta o kształcie trójkątnym, podobnego do dłuta używanego przed wojną na Polesiu. Takie dłuto jest też prezentowane na wystawie stałej MEK.

Do obróbki piast do wozu używano na Polesiu nagiętej gałęzi pasa transmisyjnego (podobnie jak na Łemkowszczyźnie) i tokarni korbowej. Do zespołu tokarki wprowadzono w celu ekspozycyjnym pochodzące z tego okresu wrzeciono z miejscowości Mikaszewicze z tego samego powiatu, co prezentowana tokarka. Ruch posuwisty za pomocą łuku była również stosowana w narzędziach do niecenia ognia na Białorusi. Przy obróbce piast do wozu wykorzystywano w celu uzyskania ruchu posuwistego elastycznego odrośla gałęzi. Niektóre tokarki miały wmontowany system kół zębatych podobnie jak w młynach wodnych przeznaczonych do mielenia zboża (taką tokarkę można zobaczyć np. w zbiorach Muzeum w Rabce).

W Muzeum Etnograficznym w Krakowie znajduje się zbiór siedmiu tokarek. Większość to tokarki kołodziejskie, na jednej z nich toczono drewniane łyżki. Omawiana tokarka, zakupiona w 1929 roku, jest jedyną, o której wiadomo, że wykonywano na niej wrzeciona tkackie.

Opracował Piotr Worytkiewicz.  / https://etnomuzeum.eu/zbiory/tokarka-smykowa

 

Bibliografia:
Ludowa wytwórczość rękodzielnicza. Przewodnik po wystawie, Warszawa 1995.
Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, Warszawa 1967.
Pietkiewicz Cz., Polesie rzeczyckie. Materiały etnograficzne. cz. 1. Kultura materialna, Kraków 1928.
Tokarstwo [w:] Rękodzieło i rzemiosło ludowe. Przewodnik po wystawie stałej, Warszawa 2006.

*Gaj-Piotrowski W., Kultura materialna ludu okolic Rozwadowa, Rzeszów 1975, s. 217.